Mszyce (Aphidomorpha)

Mszyce Aphidomorpha

Infrarząd owadów należących do rzędu pluskwiaków (Hemiptera) i podrzędu piersiodziobych  (Sternorrhyncha). Współcześnie w  obrębie mszyc wyróżnia się trzy nadrodziny: ochojnikowate Adelgoidea, filokserowate Phylloxeroidea i mszyce właściwe Aphidoidea.

Mszyce są owadami niewielkich rozmiarów, od 1 do 7 mm długości, ich ciało jest najczęściej miękkie i błoniaste, o zróżnicowanym ubarwieniu. Większość gatunków żyje kolonijnie, tylko niewielka część gatunków żyje pojedynczo lub w koloniach o silnym rozproszeniu poszczególnych osobników.

Charakterystyczną cechą mszyc jest polimorfizm - występowanie morf bezskrzydłych i uskrzydlonych. Pełny cykl życiowy większości gatunków mszyc właściwych (holocykl) obejmuje pokolenia dzieworodne, reprezentowane wyłącznie przez samice rozmnażające się na drodze partenogenezy i pokolenie obupłciowe, reprezentowanego przez samice jajorodne (samice amfigoniczne, ovipary) oraz samce. Od wczesnej wiosny do jesieni mszyce rozmnażają się na drodze partenogenezy. Jesienią, pod wpływem czynników środowiskowych takich jak kondycja rośliny żywicielskiej, stopniowe obniżanie się temperatury dobowej i krótki fotoperiod, pojawia się pokolenie obupłciowe. Samice amfigoniczne po kopulacji składają jaja, które zimują na roślinach żywicielskich mszyc. 

Pełny cykl życiowy mszyc zawierać się może na jednej roślinie żywicielskiej, najczęściej są to drzewa lub krzewy, w dalszej kolejności rośliny zielne i trawy. Do jednodomnych zalicza się większość współcześnie występujących mszyc. U niektórych mszyc z przemianą pokoleń partenogenetycznych i płciowych wiąże się zjawisko zmiany rośliny żywicielskiej w ciągu sezonu, a cykl taki określa się jako dwudomny lub różnodomny. Tak zwaną pierwotną roślinę żywicielską, zwykle drzewiastą, stanowi taki gatunek na którym zimuje zapłodnione jajo. Wylęgające się na wiosnę założycielki dają początek dzieworodnym samicom, spośród których cześć stanowią morfy uskrzydlone, migrujące na inne rośliny żywicielskie, najczęściej rośliny zielne. Na tych tzw. żywicielach wtórnych żerują one przez całe lato, by jesienią powrócić na żywiciela pierwotnego. Tam pojawia się pokolenie obupłciowe, które daje początek zimującemu, zapłodnionemu jaju. Mszyce dwudomne należą do filokserowatych, ochojnikowatych, a wśród mszyc właściwych przede wszystkim  do mszycowatych. Istnieje również znaczna liczba gatunków, u których nie występuje pokolenie obupłciowe, rozmnażających się wyłącznie partenogenetycznie, a taki niepełny cykl określany jest jako anholocykl.

Mszyce jako fitofagi ssące mogą zasiedlać wszystkie części roślin, od wierzchołków pędów, przez kwiaty, owoce, liście, aż po gałęzie i pnie drzew, oraz korzenie. Mszyce charakteryzuje wybitna specyficzność pokarmowa. Większość mszyc to monofagi, żerujące na jednym gatunku lub rodzaju roślin żywicielskich. Około 100 gatunków mszyc należy do polifagów, żerujących na licznych, często niespokrewnionych rodzajach roślin żywicielskich; wśród nich notuje się największą liczbę  gatunków o negatywnym znaczeniu dla gospodarki człowieka. Mszyce są istotnymi szkodnikami roślin uprawnych i ozdobnych. Szkodliwość mszyc należy rozpatrywać jako bezpośrednią i pośrednią. Szkodliwość bezpośrednia polega na uszkodzeniu mechanicznym rośliny przez nakłucie ssawką i pobieraniu substancji roślinnych prowadzące do żółknięcia, obumierania i często zamierania rośliny żywicielskiej, wprowadzania do roślin niekorzystnych dla jej rozwoju enzymów oraz na wydzielaniu spadzi powodując rozwój saprofitycznych grzybów. Drugim ważnym elementem szkodliwości mszyc jest możliwość przenoszenia przez nie wirusów roślinnych. Owady te są odpowiedzialne za około 30% strat w uprawach na świecie spowodowanych przez zwierzęta. W związku z tym są przedmiotem stałych badań i monitoringu, a ciągłe pogłębianie wiedzy o ich biologii i dynamice liczebności jest punktem wyjścia dla nauk stosowanych i rolniczych mających na celu ich skuteczne zwalczanie. Wauk stosowanych i rolniczych mających na celu ich skuteczne zwalczanie. W ekosystemach stanowią natomiast źródło pokarmu dla szeregu drapieżnych owadów (m. in. muchówki, błonkówki, siatkoskrzydłe, chrząszcze).

Współcześnie występuje ponad 5000 gatunków mszyc, zgrupowanych w ponad 500 rodzajach, troficznie związanych z ponad 300 rodzinami botanicznymi.
Sezonowość klimatu i obecność rośliny żywicielskiej wpływają nie tylko na cykl życiowy mszyc ale i ich rozmieszczenie geograficzne. W przeciwieństwie do pozostałych pluskwiaków, owady te występują przede wszystkim w strefie klimatu umiarkowanego półkuli północnej.
Fauna mszyc Polski liczy obecnie 777 taksonów rangi gatunku i podgatunku (stan na luty 2020), co stanowi około 50% fauny Europy. W ostatnich latach jednak odnotowuje się stopniowy przyrost liczby gatunków w Polsce, najprawdopodobniej z uwagi na postępujące ocieplenie klimatu oraz wzmożony transport materiału roślinnego. Skutkuje to pojawianiem się obcych gatunków, spośród których niektóre mogą się okazać inwazyjne oraz szkodliwe na plantacjach roślin ozdobnych i uprawnych.

Autorzy: Karina Wieczorek, Łukasz Depa